-
15.09.2025 -
6 min czytania
Najnowsze
6 min czytania
Warto jednak uzupełnić to zagadnienie o wnioski po spojrzeniu na nie nie tylko z perspektywy niedokrwistości.
Jak zapobiegać niedoborom i dbać o dietę bogatą w żelazo?
Jak zadbać w diecie o odpowiednią podaż żelaza?
Żelazo to mikroelement. W organizmie nie występuje w dużych ilościach (np. tak jak wapń). Mimo to bez niego nie powstałaby hemoglobina – białko przenoszące tlen do wszystkich komórek.
- Choć najczęściej kojarzoną rolą żelaza jest udział w procesach związanych z układem krwionośnym, to ten składnik uczestniczy także w pracy enzymów antyoksydacyjnych, warunkuje prawidłową syntezę hormonów tarczycy i jest potrzebny mitochondriom do produkcji ATP.
W takim razie skoro potrzebujemy go niewiele (zgodnie z nazwą – „mikroilości”), to czy dieta z dużą ilością żelaza nie musi być naszym priorytetem?
Jak się okazuje, zdecydowanie powinniśmy poświęcać temu zagadnieniu znacznie więcej uwagi.
- Niedobory żelaza są bardzo częste i niosą ze sobą poważne konsekwencje zdrowotne. W Polsce zmniejszone zasoby tego pierwiastka dotyczą od kilku do kilkunastu procent osób (u kobiet w wieku rozrodczym odsetek ten bywa jeszcze wyższy).
Sprawdź
diety NTFY
Najbardziej narażone na deficyty są:
- dziewczęta w okresie dojrzewania,
- kobiety miesiączkujące,
- kobiety w ciąży,
- dzieci w okresie intensywnego wzrostu,
- osoby uprawiające sporty wytrzymałościowe (m.in. bieganie, pływanie, kolarstwo),
- osoby na dietach wegańskich i wegetariańskich.
W tych grupach codzienne zapotrzebowanie na żelazo łatwo przekracza ilość, którą bez większego zastanowienia przeciętnie dostarcza się z dietą. Tak powstają niedobory. Oczywiście w tych przypadkach jedynym rozwiązaniem nie jest suplementacja (tak naprawdę wdraża się ją wyłącznie w określonych przypadkach i zgodnie z zaleceniami lekarza).
Podstawą zawsze jest odpowiednio skomponowana dieta – można praktykować taki jadłospis bez większych problemów, jednak by to robić, trzeba mieć świadomość najlepszych źródeł żelaza i czynników, które mogą wpływać na przyswajalność tego składnika.
Wytłumaczmy wszystko krok po kroku.
Czym różni się niedobór żelaza od anemii?
Aby zrozumieć, dlaczego kontrolowanie podaży żelaza jest tak ważne, warto uporządkować kilka pojęć.
- Anemia (synonim niedokrwistości) to stan, w którym obniża się liczba czerwonych krwinek albo ilość hemoglobiny – w wyniku niewystarczającej podaży składników, które są niezbędne do ich produkcji na miarę aktualnych potrzeb organizmu. Objawia się osłabieniem, bladością skóry, kołataniem serca czy problemami z koncentracją.
- Jednak niedobór żelaza nie zawsze oznacza obecność anemii. Zdarza się, że zasoby tego składnika mineralnego w organizmie są już bardzo małe, jednak poziom hemoglobiny jest jeszcze prawidłowy. Taki stan to niedobór żelaza bez niedokrwistości.
Najczulszym wskaźnikiem zapasów żelaza jest (o dziwo) nie samo stężenie tego składnika krążącego we krwi, lecz ferrytyna – białko, które wiąże pierwiastek i przechowuje go w komórkach.
- Gdy jej stężenie w surowicy zaczyna spadać, oznacza to wyczerpywanie rezerw.
- Sama wartość żelaza we krwi nie jest dobrym kryterium oceny, ponieważ zmienia się w ciągu dnia i zależy od wielu czynników.
Dieta bogata w żelazo – co jeść? Różne formy żelaza w żywności
Dieta bogata w żelazo – czyli w co?
Nie każda forma żelaza obecna w żywności jest traktowana w organizmie w taki sam sposób.
- W produktach zwierzęcych obecne jest żelazo hemowe, które wchłania się z największą skutecznością. Trafia bezpośrednio do komórek nabłonka jelitowego i w mniejszym stopniu podlega wpływowi czynników ograniczających przyswajanie.
- Żelazo niehemowe, charakterystyczne dla produktów roślinnych, cechuje się znacznie niższą biodostępnością i większą podatnością na oddziaływanie innych składników diety. Dlatego osoby opierające jadłospis na produktach roślinnych muszą zwracać szczególną uwagę na sposób komponowania posiłków.
W diecie przy anemii, przy niedoborach pokarmowych i w profilaktyce warto uwzględniać obie formy żelaza.
Produkty bogate w żelazo pochodzenia zwierzęcego
Żelazo hemowe występuje wyłącznie w mięsie i podrobach. Organizm wchłania je najlepiej, średnio w 15-35% (wbrew pozorom, to naprawdę sporo). Nie podlega aż tak silnym ograniczeniom związanym z obecnością innych składników w diecie – to dlatego produkty zwierzęce mają największą skuteczność w uzupełnianiu zapasów ferrytyny.
Najlepsze źródła żelaza hemowego to:
- wątróbka i inne podroby,
- wołowina i cielęcina,
- jagnięcina i baranina,
- mięso indyka i kurczaka,
- kaszanka, pasztety (warto uwzględniać w diecie tylko te produkty z prostym składem),
- sardynki, makrela i tuńczyk,
- małże i ostrygi.
Źródła żelaza niehemowego
Żelazo niehemowe znajduje się w nasionach roślin strączkowych, produktach zbożowych, orzechach, pestkach, zielonych warzywach liściastych i – uwaga – w żółtkach jaj.
Ta forma żelaza wchłania się słabiej (średnio w 2-10%), ponieważ „blokują” ją fityniany, szczawiany, polifenole oraz inne składniki diety. Nie oznacza to, że ma małe znaczenie. Odpowiednie łączenie produktów w diecie zwiększa jego dostępność nawet kilkukrotnie.
Co jeść w przypadku roślinnej diety? Najlepsze źródła to:
- strączki i ich przetwory – soczewica, ciecierzyca, fasola, groch, soja, tofu i tempeh, hummus,
- pestki dyni, sezam, słonecznik,
- pistacje, orzechy nerkowca, laskowe, włoskie, migdały
- kasza gryczana,
- kasza jaglana,
- amarantus,
- komosa ryżowa,
- płatki owsiane,
- pieczywo razowe,
- natka pietruszki,
- szpinak,
- jarmuż,
- boćwina,
- buraki,
- suszone pomidory.
Pamiętajmy o żółtkach jaj – nie wegańsko, ale w diecie pudełkowej wegetariańskiej mogą być bardzo dobrym uzupełnieniem żelaza.
Jak zwiększyć wchłanianie żelaza z diety?
Organizm nie przyswaja całego żelaza, które znajduje się w jedzeniu. Ilość zależy od tego, w jakiej formie pierwiastek występuje i z czym zostaje połączony w posiłku.
Chcesz zaplanować jadłospis diety bogatej w żelazo?
- Łącz żelazo z witaminą C – cytrusy, papryka, kiwi czy natka pietruszki zwiększają wchłanianie żelaza z produktów roślinnych.
- Uwzględnij kiszonki i produkty fermentowane – kiszona kapusta, ogórki czy pieczywo na zakwasie obniżają zawartość związków, które blokują wchłanianie żelaza.
- Ogranicz picie kawy, herbaty i kakao w trakcie posiłku – polifenole obecne w tych napojach wiążą żelazo i uniemożliwiają jego przyswojenie. Lepiej wypić je godzinę po jedzeniu.
- Dbaj o odpowiednią obróbkę nasion i zbóż – moczenie strączków, kiełkowanie czy fermentacja zmniejszają ilość fitynianów (fityniany tworzą z żelazem nierozpuszczalne kompleksy).
- Korzystaj z efektu „meat factor” – niewielka porcja mięsa, ryb lub drobiu ułatwia przyswajanie żelaza niehemowego z roślin.
Bibliografia
- Pietrzak, A. Effective iron treatment–principles of treatment in isolated deficiency and with anemia. Lekarz POZ, 10(1), 57-64.
- Łuszczyna, W. (2025). Niedobory żelaza–profilaktyka i leczenie w warunkach ambulatoryjnych. Lek w Polsce, 409(6), 14-19.
- Grzymisławski, M., Moszak, M. (2022). Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Rychlik, E., Stoś, K., Woźniak, A., Mojskiej, H. (2024). Normy żywienia dla populacji Polski. Warszawa: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy.
- Samek, G., & Gogga, P. (2022). Zapobieganie niedoborowi żelaza u osób stosujących dietę wegańską. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 28(1), 33-39.
- Jedut, P., Niedźwiedź, I., & Glibowski, P. (2021). Najczęstsze niedobory żywieniowe w diecie wegetarian i sposoby im zapobiegania. Wybrane zagadnienia z zakresu bromatologii. Środowisko-roślina-zwierzę-produkt, 44-50.
